Nə vaxt və necə öləcəyimizi bilsəydik nə olardı?

"Ölüm" sözünü eşitdiyimiz ilk 42.8 millisaniyə belə, fərqli davranış yaradacaq qədər təsirlidir və həmin təsir çox vaxt müsbət olmur.

Siz və tanıdığınız hər kəs bir gün öləcək. Bəzi psixoloqlara əsasən, bu narahatedici həqiqət həmişə beynimizin bir hissəsindədir və kilsə seçimimiz, yediyimiz tərəvəzlər və getdiyimiz idman zalından tutmuş dünyaya uşaq gətirmək, kitablar yazmaq və şirkətlər qurmağa qədər həyatımızdakı hər şeyi idarə edir.
Sağlam insanlar üçün ölüm beyinin bir hissəsində daim pusqudadır və təsirini şüuraltı səviyyədə göstərir.
"Çox vaxt günlərimiz ölümümüzü düşünmədən keçir," Philadelphia Universiteti və Philadelphia Uşaq Xəstəxanasının pediatr və etikçisi Chris Feudtner deyir.

"Biz daha çox gördüyümüz şeylərə köklənirik."

Bəs ölümümüzü əhatələyən qeyri-müəyyənlik aradan qalxsaydı nə olardı? Birdən bizə ölümümüzün dəqiq tarixi və necə öləcəyimiz deyilsəydi necə olardı? Bu, əlbəttə hələ ki qeyri-mümkündür, amma fərziyyələr fərd olaraq öz və cəmiyyət üçün motivasiyamıza işıq tutar və yer üzündəki məhdud vaxtımızı daha yaxşı dəyərləndirmək üçün ipucu ola bilər.

İlk öncə gəlin, real dünyada ölümün davranışlarımızı necə formalaşdırdığına nəzər salaq. 1980-ci illərdə psixoloqlar, New Yorkun Skidmore Kollecindən psixologiya professoru Sheldon Solomonun təsvir etdiyi kimi "nəfəs alan, ifraz edən və hər an ölə biləcək şüurlu ət parçasından" başqa bir şey olmadığımızı anladıqda yaranan böyük narahatlıq və qorxu ilə maraqlanmağa başlayırlar.
Solomon və həmkarları əldə etdikləri nəticələr üçün "qorxunun idarəsi nəzəriyyəsi" termini yaradırlar. Nəzəriyyəyə əsasən, insanlar varlıq dəhşətini dəf etmək üçün mədəni olaraq yaranan inancları - məsələn, dünya bir məna kəsb edir və ya bizim həyatlarımız dəyərlidir - əsas götürürlər.
Aparılan mindən çox sınaqda tədqiqatçılar müəyyənləşdiriblər ki, ölüm yadımıza salınan zaman biz köklü mədəni inanclardan daha möhkəm yapışır və özünə-dəyər hissini artırmağa çalışırıq. Eləcə də biz inanclarımızı qorumağa çalışırıq və onlara qarşı yönələn hədələrə nifrət hissi ilə yanaşırıq.
Hətta "ölüm" sözünü eşitdiyimiz anın kompüter ekranında ilk 42.8 millisaniyəsi belə, fərqli davranış yaradacaq qədər təsirlidir.

Bəs bu fərqlər necədir? Ölümü xatırlayan zaman biz özümüzə oxşayan, eyni siyasi mövqeni bölüşən, eyni coğrafi mənşəli və dini inanclı insanlarla xoş davranmağa başlayırıq. Bu oxşarlıqlara malik olmayanlara qarşı daha qəzəbli və qəddar oluruq.

Dünyaya baxışımızı təsdiq edən romantik partnyorlara olan dərin bağlılığımızı etiraf edirik. Və biz kənardakılarda qorxu yaradan təmkinli xarizmatik liderlərə səs verməyə meylli oluruq.

Eləcə də daha nihilist oluruq. Artıq dərəcədə içib, siqaret çəkib, bazarlıq edib və yeyirik və ətraf-mühitə etinasız yanaşırıq.

Anidən hər kəs ölüm tarixi və səbəbini öyrənərsə, cəmiyyət daha irqçi, ksenofob, qəddar, müharibələrlə dolu, özünə qarşı ziyanverici və mühitə qarşı olduğundan daha çox dağıdıcı təsir göstərən bir hala qala bilər (və çox güman ki, qalar da).

Fəqət Solomon kimi tədqiqatçılar ümid edirlər ki, ölüm narahatçılığının tətiklədiyi çoxsaylı neqativ təsirləri öyrənərək onlara qarşı əks-tədbir görmək mümkündür.

Alimlər bu ümumi tendensiyanı sarsıtmağa çalışan insanlar haqqında məlumat toplaya biliblər.
Misal üçün, Cənubi Koreyadakı buddist kahinlər ölüm xatırlatmasına bu cür reaksiya vermirlər.

Tədqiqatçılar "ölüm inikası" adlı bir düşüncə tərzi irəli sürürlər. Bu zaman insanlardan ölüm haqqında ümumi, abstrakt şəkildə yox, necə öləcəkləri və ölümlərinin ailələrinə təsiri formasında düşünmək istənilir. Nəticələr isə müxtəlif reaksiyalara səbəb olub.

Bu halda insanlar ictimai ehtiyac olmasa belə, qan vermək kimi daha fədakar münasibət nümayiş etdiriblər. Onlar həmçinin həyatlarını formalaşdıran müsbət və mənfi hadisələrin roluna daha açıqfikirli yanaşıblar.
Əldə olunanları əsas tutaraq, ölüm tariximizi öyrənmək həyatdakı məqsədlərimiz və sosial münasibətlərimizə köklənməyə yönləndirə bilər.

Zalsburq Universitetindən psixologiya üzrə professor Eva Jonasa görə, "biz ölümü həyatın bir hissəsi kimi qəbul etməyə kömək olan üsulları təbliğ edə və gündəlik seçimlərimiz və davranışımıza tətbiq edə bilsək" bunun həqiqət olduğunu görərik.

"Həyatın qısalığını anlayaraq onun dəyərini daha çox qavramış olarıq və hər kəsin eyni taleni yaşadığı hissi daha çox inkişaf edər. Tolerantlıq və şəfqət hissləri aşılanar və müdafiə xarakterli cavablar azalar."

Qeyri-sağlam fərdlər

Cəmiyyətdəki bəd və ya xoş abu-havadan asılı olmayaraq, ölüm bilgisinə münasibət şəxsiyyət və bu böyük hadisənin formasına uyğun fərqli təzahür edəcək.

"Nevrotik və narahat xasiyyətiniz varsa, həyatdakı mənalı dəyişikliklərə köklənə bilməyib mütəmadi şəkildə ölüm haqqında düşünəcəksiniz," Nottingham Universitetindən psixologiya üzrə dosent Laura Blackie deyir.
"Amma digər yandan sənə desələr ki, 90 yaşında yatdığın yerdə öləcəksən, o zaman bu haqda fikirləşməyə vaxt sərf etmək istəməzsən."

İstər 13, istərsə də 113 yaş olsun, ölümcül xəstə insanların üzərində araşdırmalar ölümə tipik reaksiya üzərinə işıq sala bilər.

Müalicəsiz xəstəliklərə tutulan pasientlər adətən iki hissəli düşüncəyə qapılırlar, Feudtner deyir. İlk sual bu olur: ölüm qaçılmazdır yoxsa mübarizə aparmağa dəyər?

Bundan sonra, onlar qalan zamanlarını ən yaxşı şəkildə dəyərləndirməyə çalışırlar. Ya bütün enerjilərini xəstəliyi yenmək üçün səfərbər edirlər, ya da həyatlarının qalan hissəsini sevdikləri və onlara xoşbəxtlik gətirən şeylərə həsr edirlər.

"Hətta ömrün 60 il qalsa belə, bu müddət tədricən bir neçə ilə, aylara və günlərə çevriləcək," Feudtner söyləyir.
"Saatın əqrəbləri sona yaxınlaşdıqca, məncə, insanların bu iki müxtəlif istiqamətdə davrandığına şahid oluruq."
Ölümlə mübarizə aparmağı seçənlər isə vaxt azaldıqca buna aludə ola bilərlər.
Başqaları isə əks istiqaməti seçə bilərlər: təxmin olunan vaxtı öz istəklərinə uyğun dəyişmək. Bu onlara bir növ prosesin idarəsini ələ almaq imkanı verir.

Jonas və həmkarları müəyyənləşdiriblər ki, məsələn, insanlardan xəstəlik ucbatından ağrılı və yavaş ölümü və həyatlarını özü bitirmək vasitəsilə ölmək seçimini soruşduqda ikinci variantı seçənlər daha rahat davranırlar.

Ölüm tarixini bilən bəzi insanlar yaradıcı, sosial, elmi və sahibkarlıq nailiyyətləri üçün səy göstərməyə üstünlük verərlər.

"Ölüm tariximizi bilmək bizdəki ən yaxşı xüsusiyyətləri ortaya çıxara bilər.
Həm özümüz, həm ailəmiz, həm də cəmiyyət üçün daha yaxşı işlər görmək naminə psixoloji zəmin yaradar," Solomon deyir.

Amma heç də hər kəs bu qədər pozitiv düşünə bilməz. Bəzi insanlar həyatdan soyuya bilərlər. Ona görə yox ki, tənbəldirlər.

Sırf hər şeyin mənasız olması düşüncəsi onları ruhdan salmağa bəs edər.

Mənasızlıq hissləri bir çoxlarının sağlam həyat tərzindən imtina etməsinə də səbəb ola bilər.

Əgər ölüm müəyyən vaxt gələcəksə, "artıq orqanik qidalanmayacağam, qazlı içkilər içəcəyəm və kefimə düşərsə, narkotik vasitələrdən də istifadə edəcəyəm" kimi fikirlərə də qapılmaq mümkündür.

Solomona görə, çox güman ki, əksəriyyət bir həftə evdən çıxmayıb televizora baxmağa üstünlük verdiyi halda, digər həftə qocalar evinə köməyə getmək istəyəcək.
Amma dəyişməyən bir həqiqət var: davranışlarımızdan asılı olmayaraq, ölüm hər birimizi haqlayacaq.
"Dəyişiklik stress dolu ola bilər," Feudtner razılaşır.
"Biz, bir fərdin yaşayacağı ən böyük dəyişiklikdən danışırıq: varlıqdan yoxluğa çevrilmək.

Dini qarışıqlıq

Praktik olaraq götürsək, dünyanın harasında yaşamağımızdan asılı olmayaraq, bizim gündəlik həyatımız ölüm günümüz və necə öləcəyimizi öyrəndiyimiz an dəyişəcək.
Bir çoxları terapevtik üsullara əl ata bilər. Ölümün doğum günü kimi qeyd olunduğu yeni sosial ayin və rejimlər yaranar bilər.

Və mövcud dinlər əsaslı şəkildə silkələnər. İbadətlər gərəksiz forma alar.
Heç şübhəsiz ki, münasibətlər də təsirlənər. Bir çoxları üçün öz ölüm tarixinə yaxın ölüm tarixi olan birini tapmaq icbari şəkil alar.
Eləcə də bioloji nümunə əsasında ölüm tarixini dəqiqləşdirmək mümkün olarsa, bəzi valideynlər övladlarını gənc yaşda itirmək kədərini yaşamaqdansa hamiləliyi erkən sonlandırmağa üstünlük verərlər.
Bəziləri müəyyən yaşdan sonra sağ olmayacaqlarını öyrənib, dünyaya heç uşaq gətirməzlər yəqin ki. Və ya əksinə, dünyaya mümkün qədər tez və daha çox uşaq gətirərlər.

Biz həm də yeni qanun və qaydalar yaratmaq məcburiyyətində qalmalı olarıq.
Flash Forward adlı verilişin yaradıcısı və rejissoru Rose Evelethə görə, qanunvericilikdə işçi və xidmət göstərən arasındakı diskriminasiyanı aradan qaldırmaq üçün ölüm tarixi məxfiliyi tərtib oluna bilər.
İctimai fiqurlar isə məclisdə yer tutmaq üçün ölüm tarixi əsasında seçilə bilərlər.
"Əgər prezidentliyə namizəd şəxs seçildikdən üç gün sonra öləcəksə, bunun nə mənası," Eveleth bildirir.
Dəfn sənayesi də güclü şəkildə təsir görər. Sənaye ölənin yaxınlarına yox, ölməyə hazırlaşanlara xidmət etməli olar.
Böyük günün özündə isə bəziləri qonaqlıq vermək istəyə bilər. Məsələn, evtanaziya ilə ölümü seçənlər. Digər yandan, başqalarına da ziyan verərək öləcəyini bilən insanlar özlərini təcrid olunmuş hiss edə bilərlər.
Məhvimizin vaxtı və səbəbini öyrənmək imkanı hər bir halda həyatımızı əsaslı şəkildə dəyişmək gücündə olacaq.

//BBC