“Kim ki 100 il yaşamasa...” - Azərbaycanda uzunömürlülüyün şərtləri

Oktyabrın 1-də ABŞ-ın sabiq prezidenti Cimmi Karter 100 illik yubileyini qeyd edib. Yaşı bir əsrə çatan ilk ABŞ prezidenti kimi tarixə düşüb.

Onun uzun ömür sürməsinin səbəbini həkimlər və qocalıq üzrə mütəxəssislər (gerontoloqlar) izah etməyə çalışıblar. Gerontoloqlara görə, Karterin heyrətamiz uzunömürlü olmasının ilk səbəbi onun qətiyyəti və işini sevməsi ilə bağlıdır. Bildirilir ki, prezidentlikdən getdikdən sonra siyasətçi xeyriyyə fondunda könüllü qismində işləyib. Cənubi Kaliforniya Universitetindən gerontologiya professoru Valter Lonqo hesab edir ki, başqalarına kömək etmək yaşamaq istəyindən xəbər verir.

Karter hətta qocalıqda da daim yeni nə isə öyrənirdi ki, bu da gerontoloqların fikrincə, ömrü uzatmağa kömək edir. Siyasi karyerasını bitirdikdən sonra Karter həyat yoldaşı ilə birlikdə xeyriyyə fondu təsis etmişdi. Bundan başqa, keçmiş prezident bir neçə kitab yazıb və 62 yaşında xizək sürməyi öyrənib.

Uğurlu evlilik və güclü ailə də Karterin uzunömürlü olmasının səbəblərindən biri kimi göstərilir. O, həyat yoldaşı ilə 77 il birlikdə yaşayıb. Rozalin Karter 2023-cü ilin noyabrında vəfat edəndə keçmiş prezident xanımının “bütün nailiyyətlərdə bərabər tərəfdaş olduğunu, lazım olduqda ona müdrik məsləhət və dəstək verdiyini” söyləyib.

Mütəxəssislər Karterin uzunömürlü olmasının digər səbəbi kimi daimi fiziki aktivliyi qeyd ediblər. O, 80 yaşına qədər müntəzəm olaraq qaçıb, sonra isə dizindəki problemlərə görə yeriməyə və üzməyə keçib. Bundan əlavə, o, həyat yoldaşı ilə birlikdə velosiped sürürdü. Cənubi Kaliforniya Universitetinin gerontoloqu Hovard Fridman hesab edir ki, əslində yaşlı vaxtda idman etmək elə də vacib deyil. Bunu məsələn, bağçada işləməklə və ya sadəcə, gəzməklə də əvəzləmək olar.

Öz növbəsində Boston Universitetindən gerontoloq Tomas Perls əmindir ki, ekstrovertlər daha uzun yaşayırlar, çünki onlar daha yaxşı koqnitiv funksiyaya malikdirlər və həmişə yaxşı əhval-ruhiyyədədirlər. Sabiq prezidenti tanıyan alim bildirib ki, o, çox ünsiyyətcil, müsbət enerji saçan insandır. O, həmçinin Karterin uzunömürlülüyünün daha bir səbəbi kimi onun əqli sabitliyini qeyd edib. Bildirib ki, keçmiş prezident 2015-ci ildə xərçəng xəstəliyinə tutulduğunu öyrəndikdən sonra depressiyaya düşməyib, həmçinin arvadının itkisinə səbirlə dözüb. Nəhayət, Karterin uzunömürlü olmasının son səbəbi kimi onun inanclı olması göstərilib. O əmindir ki, dindarlıq, Allaha inam sabiq prezidentə stressli vəziyyətlərdən daha asan çıxmağa kömək edib.

Bəs uzunömürlülükdə genetik faktor? Onun rolu nə qədərdir? Ümumiyyətlə, müasir gərgin və stressli dünyada, üstəgəl, təmiz su, təmiz hava və təmiz qida problemləri fonunda uzunömürlü olmaq mümkünmü? Şair demiş, doğrudanmı “kim ki, 100 il yaşamasa, günah onun özündədir”? Azərbaycanda sadalanan şərtlərin neçəsi var?

Tanınmış həkim, tibb üzrə elmlər doktoru Adil Qeybulla mövzu ilə bağlı “Yeni Müsavat”a deyib ki, uzunömürlülüyün sirləri çoxdur: “Birincisi, genetikaya bağlıdır. İnsanın genetikası nə qədər sağlam olarsa, onun xəstəliyə tutulma ehtimalı o qədər aşağı olur. Əlbəttə, məmnunluq yaşayan, mərhəmət hissi ilə yaşayan insanların, qisas hissindən uzaq olan insanların daxilində bir sabitlik, tarazlıq olur, onlar güclü stress yaşamırlar. Bunun özü də həyati proseslərin sabit getməsinə kömək edir. Bu amillərin rolu çoxdur. Düzgün qidalanmanın, aktiv həyat tərzinin, bundan başqa münasibət sisteminin, ünsiyyətin rolu çox böyükdür”.

Qeyd edək ki, uzunömürlü yaşı 90-dan yuxarı olan insanlar hesab olunur. Eyni zamanda, uzunömürlülüyün orta yaşı 115 ildir və alimlər hələ də mütləq nəzəri həddi 125 yaş olaraq qoyurlar.

Alimlər insan sağlamlığı və uzunömürlülüyünün bir çox səbəblərdən asılı olduğunu bildirirlər. Uzunömürlülük üçün ən vacib amillər bunlardır: genetika; həyat tərzi (o cümlədən qidalanma, fiziki fəaliyyət və psixoloji rejim, pis və yaxşı vərdişlər); ekologiya və ətraf mühitin vəziyyəti; ölkənin  səhiyyəsi.

Elm adamları hər bir faktorun təsirinin nə qədər faizlə ifadə olunduğuna dair konsensusa hələ gəlməyiblər. Məsələn, müxtəlif hesablamalara görə, genetik faktor 8%-dən 30%-ə qədər təyin edilir və burada həyat tərzinin önəmi 60%-ə çata bilər. Anlamaq lazımdır ki, bu amillər bir-birinə zidd deyil, əksinə tamamlayır və artırır. Məsələn, işlənmiş qazların təsirindən genetik olaraq azaldılmış qorunma haqqında bilməklə, sənaye metropolunda yaşamağı seçməyəcəksiniz və bununla da sağlam uzunömürlülük şansını artıracaqsınız. Yaxud bədəninizin məişət plastikinin bir hissəsi olan bisfenol A-nın zəhərli təsirlərinə həssas olduğunu bilsəniz, plastik qablardan istifadə etməyəcəksiniz. MyDetox DNT testindən istifadə edərək bədəninizin detoksifikasiya sisteminin bu və digər xüsusiyyətləri haqqında öyrənə bilərsiniz. Təbii uzunömürlülüyü nə təsir edir?

Daha əvvəl sadaladığımız dörd əsas uzunömürlülük faktorundan yalnız genetik xüsusiyyətlər idarəolunmaz amillər hesab olunur. Qalan üçü dəyişdirilə bilər və dəyişdirilməlidir.

Məsələn, Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı ömrün qısalmasına əhəmiyyətli dərəcədə təsir edən ən ciddi xəstəliklərin səbəblərinin siyahısını tərtib edib. Onların sayı 9-dur: hipertoniya, piylənmə, yüksək xolesterol səviyyələri, fiziki fəaliyyətin olmaması, pis vərdişlər (siqaret, alkoqol), narkotik istifadəsi, qorunmayan cinsi əlaqə, suyun keyfiyyətsizliyi, çirklənmiş hava.

İnsanları daha çox genetik faktorlar maraqlandırır. İnsan DNT-si sağlamlığa və uzunömürlülük potensialına təsir edən bir çox gen ehtiva edir. Hərtərəfli DNT testi (məsələn, MyExpert) bu doqquz səbəbə qarşı nə qədər həssas olduğunuzu dəqiq göstərir. Yüksək qan təzyiqi və ya çəki artımına meyl, alkoqol mübadiləsinin pozulması və ya ateroskleroz riski mümkün qədər erkən müəyyən edilməsi vacib olan irsi amillərdir. Axı, genetik profil yaşla dəyişmir və körpənin müəyyən bir xəstəliyə tutulma riski olduğu aşkar edilərsə, o, “böyüməyəcək”. Ancaq bu barədə bilik həyat tərzinizi,  pəhrizinizi tənzimləməyə və xəstəliyin inkişafının qarşısını almağa imkan verəcək. Beləliklə, uzunömürlülük genləri həqiqətən mövcuddurmu, yoxsa uzunömürlülüyün səbəblərini həyat tərzində və pəhrizdə axtarmaq lazımdır? Alimlərin bu mövzuda araşdırmaları və mübahisələri uzun illərdir ki, dayanmır. Bir tərəfdən, sağlam qidalanma prinsiplərinə riayət edilməsinin ölüm hallarını 15% azaltdığını göstərən araşdırmalar var. Bu qənaətə 15 il ərzində heç vaxt xərçəng xəstəliyindən, ürək-damar sistemi və ya qaraciyər xəstəliklərindən əziyyət çəkməyən 36,6 min kişi və 42,9 min qadının qidalanmasını və həyat tərzini tədqiq edən Qlobal Sağlamlıq və Tibb üzrə Milli Mərkəzin alimləri gəlib. 

Artıq uzunömürlülüyün əsas amillərini qeyd etdik. Bu, ilk növbədə, qidalanma və həyat tərzindən asılıdır. Məqsədiniz uzunömürlülər siyahısında olmaqdırsa, ilk olaraq balanslaşdırılmış pəhriz yeyilməlidir. Aralıq dənizinə bənzər bir pəhriz seçilməlidir (balıq və dəniz məhsulları, otlar, tərəvəzlərlə zəngindir) , təqribən 50% tərəvəz və orta hesabla 25% protein, yüngül karbohidratlar olmalıdır. Eləcə də fiziki aktivlik önəmlidir. Olimpiya rekordları üçün səy göstərməyə gərək yoxdur, ancaq bədənə müntəzəm olaraq aerobik məşqlər edilməlidir. İnsan ömrünün daha bir neçə amili nəzərdən keçirilməlidir: düzgün yuxu və istirahət; bütün ehtiyat tədbirləri ilə günəş vannası qəbul etmək (bu barədə daha çox bloqumuzda oxuyun - fotoqocalma haqqında məqalə); psixoloji rahatlıq və sağlamlıq. Xroniki stress və mənfi emosiyalardan qaçmağa çalışmaq lazımdır, şəxsiyyətlərarası münasibətlər və sosial inteqrasiya. İnsan kollektiv bir varlıqdır, ona görə də ailə, dostlarla müntəzəm görüşlər və xoş sosial mühit qaydaya çevrilməlidir. Xeyriyyəçilik və könüllülüklə məşğul olmaq da faydalıdır. Yaş artdıqca beynin mürəkkəb problemləri həll etmək qabiliyyəti tez-tez pisləşir ki, bu da təkcə həyat keyfiyyətini azaldır və ümumi enerji tonuna təsir etmir, həm də xəstəliklərin inkişafına səbəb ola bilər. Neyrobikaya diqqət yetirin - beyni inkişaf etdirən və fəaliyyətini qoruyan fiziki və idrak məşqləri edilməlidir.

İntizam. Qəribə səslənir, lakin çox vaxt yaxşı fiziki forma və sabit çəki saxlayan yüksək məsuliyyətli və özünü təşkil edən insanlardır, bu da bir çox sağlamlıq problemlərindən qaçınmaq deməkdir.

Tibb tədqiqatçılarının fikrincə, ürəyin ömrü 150 il, böyrəklərin ömrü 150-200 ildir, beyin təxminən eyni vaxtda işləyə bilər, qaraciyər isə asanlıqla 600 il yaşaya bilər. Elə isə gəlin bu resurslardan düzgün istifadə edək.