İstanbulun fəthi - Döyüş uğuru

Osmanlı İmperiyasının 7-ci sultanı II Mehmet 1451-ci ildə ikinci dəfə taxta çıxanda onun böyük məqsədi var idi: Konstantinopolu, yəni İstanbulu almaq.

News24.az xəbər verir ki, 6 aprel 1453-cü ildə ordularına verdiyi "quru mühasirəsi" əmri daha sonra "dəniz mühasirəsi" ilə də birləşdirildi. 

Qeyd edək ki, II Mehmet arzuladığı fəthi həyata keçirə bilib. Belə ki, 1453-cü il mayın 29-da İstanbul fəth edilib və II Mehmet “Fateh Sultan Mehmet” olub.

Fəthlə bağlı ən yadda qalan hadisə, şübhəsiz ki, gəmilərin qurudan Qızıl Buynuza enməsi olub.

II Mehmet niyə Qızıl Buynuzu mühasirə planlarına daxil edib?

1453-cü ildə Bizans İmperatorluğu bugünkü İstanbulda "Tarixi Yarımada" dediyimiz bölgədə olub. Pera, indiki Qalata da Genuya koloniyası olub.

II Mehmet Osmanlı İmperatorluğu, Anadolu və Avropa torpaqlarının ortasında yerləşən Bizans paytaxtını ələ keçirməyi də bacarıb. O, bununla şərqdən qərbə uzanan böyük bir imperiyaya çevrilməyi hədəfləmişdi.

Aprelin 6-da şəhərin qərb divarlarına söykənən Osmanlı əsgərləri tədricən və keçilməz divarları artilleriyadan atəşə tutmağa başlayıblar. Donanma isə aprelin 2-də Bizanslıların Qızıl Buynuz ağzından keçərək suda taxta pontonların üzərində dayanan qalın zənciri aşa bilməyib, yəni Qızıla girə bilməyib. Bəs Sultan II Mehmet ən çox beynimizdə qalan, yəni “gəmiləri qurudan çıxarıb Qızıl Buynuza buraxmaq” əmrini niyə və nə vaxt verib?

Fəth illərinə aid mənbələrin və şahidlərin yazılı qeydlərinin sayı azdır. 1453-cü ilə aid bəzi ziddiyyətli məlumatlar var. Ancaq tarixçilərin həmfikir olduğu məqamlardan biri də İstanbulu qoruyan divarların ən zəif olduğu yerin Haliç sahillərində olmasıdır.

Türkiyədə İstanbulun fəthi ilə bağlı ən əhatəli araşdırmalar edən adlardan biri də Prof. Dr. Feridun Emecen, II Mehmetin şahzadəlik illərindən etibarən İstanbulun mühasirəsi üçün planlar qurmağa başladığını və Haliçin də bu planların bir parçası olduğunu söyləyib.

Bəzi xarici mənbələr də Fatehin mühasirə başlayandan bu hadisəyə hazırlaşdığını, lakin doğru zamanı gözlədiyini bildirir.

İstanbulun “mühasirə və süqutunu” izah edən “The Siege and Fall of Constantinople” (M. Philippides, W.K. Hanak, 2011) kitabında II Mehmetin bir müddət gəmilərə yürüş etməyi planlaşdırdığı yazılıb. II Mehmet 20 apreldə Venesiya gəmilərinin Bizansa kömək etmək üçün yola çıxacağını öyrənir və tez planını həyata keçirir.

Hansı marşrutdan istifadə edilib?

Tarixçilər gəmilərin daşındığı marşrutla bağlı razılaşmırlar.

Bəzi mənbələrdə gəmilərin Tophane tərəfindən sahilə çəkildiyi və Pera Ceneviz koloniyası sərhədləri, yəni Kumbaracı-Tepebaşı yolu boyunca yağlı kirşələrlə dolanaraq Kasımpaşadan boşaldıldığı bildirilir. Son araşdırmalarda gəmilərin Tophane deyil, Dolmabahçe tərəfindən yedəyə alındığı tezisi ön plana çıxıb.

“Konstantinopolun mühasirəsi və süqutu” kitabında gəmilərin təxminən 9 km-lik marşrutla daşındığı yazılıb.

Belə ki, gəmilərin hara endirildiyi bəlli olmasa da, tarixçilər bu gəmilərin ya Kasımpaşada, ya da Eyüplə üzbəüz yerdə olmasıyla bağlı həmfikirdirlər.

Qeyd edək ki, Baş Qərargahın 1979-cu il tarixli "İstanbulun fəthi" təfərrüatlı hesabatında fərqli marşrutlar yer alır.

Prof. Dr. Emecenin diqqət çəkdiyi başqa bir iddia isə bəzi gəmilərin quruda inşa edildiyidir:

"Başqa bir iddia da var ki, bəzi gəmilər, təbii ki, çox da böyük olmayan gəmilər Okmeydanıda tikilib, sonra yavaş-yavaş Eyüplə üzbəüz endirilib. Yeniçərinin xatirələrində bu gəmiqayırma prosesi 1452-ci ildə Rumeli qalasının inşası zamanı da qeyd olunur".

Qrinviç Universitetindən Dr. Talbot həmçinin deyir ki, gəmilərin haradan gəldiyi və hansı gəmilər olduğuna dair bir çox fərqli nəzəriyyələr var:

“1453-cü il çox əhəmiyyətli bir tarix olsa da, bu hadisə ilə bağlı mənbələr çox deyil. Bəzi kiçik qayıqların quruda tikilib, oradan işə salınıb”.

Gəmilər nə qədər böyük idi?

Filmlərdə və ya fəth təsvirlərində Osmanlı donanmasına daha sonrakı illərdə qatılan böyük qala tipli yelkənli gəmilərin yağlı kirşələrdə əsgərlər tərəfindən çəkildiyini görürük. Bəs bu şəkillər reallığı nə dərəcədə dəqiq təsvir edir, bu gəmilər reallıqda nə qədər böyük olub?

Dənizçilik tarixçisi Əli Rıza İşipek deyir ki, bunların çoxu “sandal boyda qayıqlar”dır:

“Bunlar sandal boyda gəmilərdir, uzunluğu 15 metrə yaxındır, avarlarla idarə olunur. Yəni 3-4 dirəkli, çoxlu yelkənli qalyon tipli gəmilər olmayıblar. Onların lövhələrində top yoxdur”.

“İstanbulun 1453-cü ildə süqutunu” izah edən “Konstantinopolun süqutu 1453” kitabında aprel ayında Osmanlı donanmasının 30-u qalyon tipli, əksəriyyəti kiçik olmaqla 72 gəmisinin qurudan həyata keçirildiyi yazılır. 

Gəmilər həqiqətən bir gecədə hərəkət edib?

Prof. Dr. Emecen, “Xüsusilə Bizans tərəfdən qaynaqlar - Barbara, Saqqızlı Leonardo - hamısı gəmilərin bir gecədə endirilməsi ilə razılaşırlar. Bu məlumat müasir tarixçilər tərəfindən çox uzun müddət, demək olar ki, müzakirəsiz qəbul edilib. Ancaq Osmanlı qaynaqlarında bu mənada vaxt verilmir, bir gündə endirdiyinə dair heç bir qeyd yoxdur”, deyib.

Emecen görə, bu hadisənin Bizans qaynaqlarında bir gecədə baş verməsi "Osmanlı hazırlıqlarından xəbərdar olmadıqlarına" işarə ola bilər.

Həmin gecə "Konstantinopolun süqutu. Tarixi romantika" kitabında belə təsvir olunur (A. Wall, 2011):

“Tramvay kimi təkərli xizəklər xovlu taxtadan hazırlanıb. Əraziyə öküzlər gətirilib. Eyni zamanda Kasımpaşaya ağır silahlar gətirilib. Aprelin 21-nə keçən gecə işlər sürətlənib və minlərlə işçi son hazırlıqları tamamlayarkən Sultan Peranın arxasına yerləşdirilən toplardan fasiləsiz atəş açmağı əmr edib. Bəzi toplardan bilərəkdən Pera divarlarına doğru atəş açılıb”.

Kitabda Bizanslıların səhər gördüklərindən şoka düşdüyü, hər iki tərəfdən çoxlu əsgər olmasına baxmayaraq əməliyyatın Bizanslıların qulağına çatmamasının böyük uğur olduğu yazılıb.

Osmanlı gəmiləri Qızıl Buynuza endirməsəydi, İstanbulu ələ keçirə bilərdi?

Gəmilər aprelin 22-də səhər saatlarında boşaldılıb və Bizans oyananda gördüklərindən şoka düşüb. Bundan sonra Qızıl Buynuzda donanmalar arasında qarşılıqlı hücumlar olub, lakin mütəxəssislər Osmanlı gəmilərinin burada hücum üçün deyil, yan-yana yerləşdirərək körpü rolunu oynadığını bildiriblər.

Prof. Dr. Emecenin fikrincə, İstanbulun fəthində Qızıl Buynuza atılan gəmilərin hərbi mənada o qədər də mühüm rolu olmayıb:

"Çünki gəmilər boşaldıqdan sonra onlara əsaslanaraq planlaşdırılan əməliyyat olduğunu görmürük. Bizanslılar bu gəmiləri yandırmağa cəhd ediblər. Bu isə uğursuzluqla nəticələnib. Başa düşüldüyü kimi, o gəmilər bir-birinə bağlanaraq estakada kimi istifadə olunub. Onların üzərinə isə toplar yerləşdirilib. Əsas qalibiyyət isə quru tərəfdəki müharibələrdə əldə edilib".

Qrinviç Universitetindən Talbot; “Biz bilmirik ki, Osmanlılar gəmiləri endirməsəydilər İstanbulu ala bilərdilərmi, amma gəmilərin qurudan hərəkət etməsi Osmanlılar üçün böyük mənəvi dəstək olub” deyir və əlavə edir:

"Və digər tərəfdən, bu, Qızıl Buynuzda təhlükəsiz olduqlarını düşünən Bizanslılar üçün böyük bir ruh düşkünlüyü olub. Başqa sözlə desək, bu, topların toplarla vurduğu zərbələr qədər quruya hərbi təsir göstərməsə belə, Osmanlının bu hərəkəti böyük bir zəfər olub".

Günel Məlikzadə